Betula
Oorsprong:
Het noordelijk halfrond van Europa
Bijzonderheden:
De Berk is een geslacht van bomen uit de berkenfamilie (Betulaceae). Ze zijn uiterst winterhard. Doordat berken ondiep wortelen zijn ze slecht bestand tegen droogte.
De nieuwe bast is soms wit, maar kan afhankelijk van de soort ook rood of bruin zijn.
De mannelijke bloeiwijze van berken heeft gele, hangende rupsvormige katjes, die reeds voor de winter aanwezig zijn. De staande vrouwelijke bloeiwijzen onder aan de mannelijke bloeiwijzen zijn met knopschubben omgeven. De verspreiding van stuifmeel vindt plaats door de wind. De vrucht is een klein dubbelgevleugeld nootjes. Het blad van een berk is enkelvoudig, veernervig en de snijding is getand.
Bij voorkeur groeit de berk in moerassige streken, maar hij stelt weinig eisen aan zijn omgeving en komt dus in alle grondsoorten voor.
Berken leven in symbiose met bodemschimmels, zoals de vliegenzwam.
Berken kunnen aangetast worden door bladroest (Melampsoridium betulinum) dat gele vlekjes op de bladeren en vroegtijdige bladval veroorzaakt.
Een andere schimmel groeit in de schors en zet de berk aan tot het maken van uit veel twijgen bestaande heksenbezems. In berken zijn daardoor soms dikke takkenbossen te zien die op vogelnesten lijken.
De berkenzwam (Piptoporus betulinus) komt alleen op berken voor.
Ook kan de boom aangetast worden door “kanker”.
Toepassingen:
De buitenste laag van de schors valt soms in dunne repen naar beneden. Deze repen hebben een groot weerstandsvermogen tegen bederf omdat de schors betuline bevat. Deze eigenschap maakt het mogelijk om van de schors kano’s, schoenen en dakbedekking te maken. De Saami gebruikten traditioneel de schors voor jassen en beenbekleding en de Zweden maken tasjes en mandjes van gevlochten repen berkenschors. In de prehistorie, zo’n 48.000 jaar geleden, werd de schors al gebruikt om er berkenpek, een lijmsoort, mee te maken.
Berkenhout is wit tot licht gekleurd en wordt gebruikt voor fineer, meubels en modelvliegbouw. Berk levert vrij goed brandhout.
Berkensap ( wordt in het voorjaar afgetapt) smaakt zoet en kan puur gedronken worden. Het zou helpen bij lusteloosheid en voorjaarsmoeheid. Het kan ook als alternatief voor honing en suiker gebruikt worden. Men kan er ook wijn van maken. Het sap is een ingrediënt voor berken haarwater. Dit is een vanouds bekend middel ter bevordering van haargroei, maar de werking is nooit wetenschappelijk bewezen.
De knoppen en bladeren van de berk worden gebruikt om er werkzame stoffen aan te onttrekken zoals saponinen (zeepstoffen), looistof, hars, vluchtige olie en glycosiden (suikerachtige stoffen). Berkenblad kan dienen als verfmiddel voor wol.
Berkenbladeren die in het voorjaar geplukt worden bevatten naast kalizout ook saponine. Saponine is een stof die als genezend wordt beschouwd bij reuma, blaas – en nieraandoeningen. Berkenbladthee werkt vochtafdrijvend. Met een aftreksel van berkenknoppen zou het lichaam gereinigd en de spijsvertering bevorderd kunnen worden. Berkenblad remt de groei van bacteriën en verhoogt de uitscheiding van urine, waardoor afvalstoffen in verhoogde mate worden uitgescheiden. Berkenblad wordt ook in kruidengeneeskunde aanbevolen voor de huid omdat het de aanmaak van collageen zou ondersteunen. In Scandinavische landen en Rusland worden mensen na de sauna met berkentakken geslagen om daarna met nieuwe energie het dagelijkse leven voort te kunnen zetten. Oude Nederlandse boeren herinneren zich dat de koeien na de winter, wanneer ze uit de stal in de weide worden gedreven, met berkentakken werden geslagen om zo de vruchtbaarheid te bevorderen.